Ace Eisenga Planetarium
Koninklijk Eise Eisinga Planetarium is een werkend planetarium van de Nederlandse meester en amateur-astronoom Eise Eisinga, gebouwd tussen 1774 en 1781. Het is gevestigd in Franeker, Friesland. Het wordt beschouwd als het oudste nog werkende planetarium ter wereld.
Geschiedenis
Eise Eisinga was een begaafd man, met sinds zijn jeugd belangstelling voor wiskunde en astronomie. Ondanks zijn begaafdheid werd Eise niet toegelaten tot de universiteit van Franeker en werd hij, volgens de familieoverlevering, wolkammer. De reden voor de bouw van het planetarium hield verband met historische gebeurtenissen uit die tijd: in de tweede helft van de 18e eeuw brak in Friesland paniek uit vanwege de voorspelling van de dood van de mensheid. Het gerucht ging dat op 8 mei 1774 een parade van planeten – Jupiter, Mars, Venus, Mercurius en ook de Maan – zou plaatsvinden die verwoestende gevolgen zou hebben, niet alleen “voor de Aarde, maar voor het hele zonnestelsel”, en zelfs “een voorspel of het begin van haar gedeeltelijke of totale vernietiging” zou kunnen zijn. De paniek hield verband met de publicatie van een pamflet van dominee Eelco Alta waarin hij, volgens de uitgever, het einde van de wereld voorspelde. Alta koppelde verschillende astronomische gegevens in zijn pamflet aan citaten uit de Bijbel. Hoewel het pamflet pas na de gevreesde datum werd gearresteerd en gepubliceerd, kon paniek niet worden vermeden. Eise Eisinga bouwde zijn planetarium juist om de gratuitheid van angst en paniek aan te tonen. Volgens de laatste informatie is deze reden echter twijfelachtig, aangezien Eisinga kennelijk met de bouw van het planetarium is begonnen voordat het pamflet Elko Alta werd gepubliceerd. Het duurde maar liefst 7 jaar om het planetarium te bouwen in plaats van de geplande 8 maanden werk.
In 1787 werd Eise Eisinga gedwongen zijn huis alleen, zonder zijn gezin, te verlaten en zich in Duitsland te vestigen, onder bedreiging van arrestatie wegens een ernstig conflict met het bestuur van de Frauenker politie. Jaren later ontving hij het bericht dat zijn vrouw was overleden en het huis met het planetarium niet langer van hem was. Eisinga durfde nog niet naar Franeker terug te keren en vestigde zich na enkele jaren in de kleine nederzetting Wiesvliet, waar hij opnieuw een beroep als wolkaarder kreeg en voor de tweede maal trouwde. Enige tijd later werd hij echter gegrepen en door het Hof van Leeuwarden veroordeeld tot een verbanning van vijf jaar uit Friesland. Na alle moeilijkheden te hebben overwonnen keerde Eise Eisinga toch terug naar Franeker en vestigde zich weer in zijn oude huis samen met zijn vrouw. Hij heeft zijn planetarium gerepareerd en opnieuw afgesteld, dat sindsdien weer goed werkt. Na verloop van tijd werd hij ere-inwoner van Franeker en werd hij zelfs benoemd tot hoofd van de universiteit en provinciegouverneur en ontving hij een ridderorde.
Het planetarium werd steeds bekender. In 1818 werd het bezocht door Koning Willem I zelf, die het planetarium kocht voor de Staat der Nederlanden. In 1859 schonk de staat het planetarium van Eise Eisinga aan de gemeente Franeker.
Bouw
Het planetarium van Eise Eisinga werd direct aan het plafond van zijn eigen flatgebouw in Franeker geplaatst. Het was de bedoeling een werkend model van het zonnestelsel te maken, waarin alle planeten met een bepaalde snelheid rond de zon bewegen. Elke planeet legt een ander pad af in een real time interval. Mercurius maakt bijvoorbeeld in 88 dagen een omwenteling rond de zon, de aarde in een jaar en Saturnus in 29 jaar. Aan het plafond van Eisinga’s huis hangen scharnieren met proportioneel verkleinde modellen van elke planeet. Op de bovenverdieping van het huis is er een bouwcontrole apparaat. Het is gemaakt van eikenhouten hoepels en schijven. Het gehele mechanisme bevat ongeveer 10 duizend speciale nagels, die op tanden lijken en met de hand zijn gemaakt. Eisinga’s vader hielp bij de bouw ervan en maakte bijna alle tandwielen voor het apparaat op zijn draaibank. Het controlemechanisme wordt aangedreven door negen gewichten en een slinger. Om al deze bouwsels in zijn huis te kunnen plaatsen, moest Eisinga het huwelijksbed verkleinen. Het is de moeite waard om apart te vermelden dat in het jaar waarin het planetarium werd voltooid, in 1781, Uranus werd ontdekt, maar Eisinga vernam over deze gebeurtenis nadat de bouw was voltooid en er niet genoeg ruimte was om de nieuwe planeet te herbergen. Eisinga had plannen om een nog groter planetarium te bouwen dan het planetarium aan het plafond van zijn huis, maar door de woelige politieke situatie werden deze plannen niet gerealiseerd.
Eens in de vier jaar moet het planetariummechanisme handmatig worden bijgesteld om onnauwkeurigheden als gevolg van 29 februari van elk schrikkeljaar te voorkomen. Het ontwerp van het planetarium omvat ook een inrichting voor de weergave van de huidige tijd en datum. De balk waarop de jaartallen staan, moet om de 10 jaar worden veranderd.
In het huis van Eise Eisinga zijn aan de muren en het plafond ook verschillende zonnewijzers aangebracht, waarvan de maker gepassioneerd was.
Moderniteit
Sinds 1990 staat het Eise Eisinga Planetarium op de lijst van honderd belangrijkste erfgoederen in Nederland en in december 2011 werd het door de Nederlandse regering voorgedragen als kandidaat voor opname op de Werelderfgoedlijst van UNESCO in Nederland. Het Eisinga Planetarium staat ook op de lijst van Rijksmonumenten in Nederland onder nummer 15668.
Het planetarium heeft een café met dezelfde naam ernaast, en de straat waaraan beide gebouwen liggen is genoemd naar de schepper ervan, Eise Eisinga.
Het Eise Eisinga Planetarium diende als model voor het Söyllenburg Planetarium.